شنبه، ۳۰ دی ۱۴۰۲
گفتیم به نظر ما تقسیم معاصی به کبیره و صغیره ناتمام است و از ادله استفاده نمی‌شود که گناه صغیره مطلق وجود دارد بلکه آنچه قابل استفاده است وجود صغیره نسبی است که با اینکه کبیره باشند منافات ندارد علاوه که این بحث ثمره عملی ندارد نه از جهت اختلال عدالت چون گفتیم همان طور که ارتکاب کبیره مخلّ به عدالت است، ارتکاب صغیره هم مخلّ به عدالت است.
و نه از این جهت که مرتکبین کبیره بعد از دو مرتبه اقامه حدّ، کشته می‌شوند چون در آنجا توضیح داده شده است که منظور کبائری است که دارای حدّ باشد.
و نه از جهت مغفرت آنان که اثر عملی دنیوی ندارد چون توبه هم در کبیره واجب است و هم در صغیره و بین غفران ذنب و عدم عقوبت و عدم وجوب توبه ملازمه‌ای نیست علاوه که غفران مشروط به اجتناب از کبائر تا انتهای عمر است و با فرض معلوم نبودن تحقق شرط، عقلا توبه لازم است.
پس این نزاع بیشتر یک نزاع در اصطلاح است.
بعد گفتیم اگر چه ما تقسیم معاصی به صغیره و کبیره را نپذیرفتیم و گفتیم بر فرض هم که تقسیم درست باشد ارتکاب صغیره هم مخلّ به عدالت است اما از آنجا که در روایت ابن ابی یعفور، اجتناب از کبائر طریق احراز عدالت قرار داده شده است، بحث از ماهیت کبائر (چه به معنای کبیره مطلق در مقابل صغیره باشد و چه به معنای اکبر باشد) لازم است. پس برای ما شناخت ملاک کبیره از جهت طریق کشف عدالت مهم است و برای مشهور از این جهت مهم است که فقط ارتکاب آنها را مخلّ به عدالت می‌دانند.
از برخی روایات استفاده می‌شود که هر گناهی که خداوند وعید به آتش داده باشد کبیره است.
از جمله در روایت ابن ابی یعفور:
«وَ یُعْرَفُ بِاجْتِنَابِ الْکَبَائِرِ الَّتِی أَوْعَدَ اللَّهُ عَلَیْهَا النَّارَ» البته بنابر اینکه التی اوعد الله علیها النار وصف باشد نه قید.
در روایت حلبی هم آمده است:
عِدَّهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَهَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی‌قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبٰائِرَ مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیماً قَالَ الْکَبَائِرُ الَّتِی أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهَا النَّارَ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۷۶)
و در روایت ابی بصیر آمده است:
یُونُسُ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَهَ- فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً قَالَ مَعْرِفَهُ الْإِمَامِ وَ اجْتِنَابُ الْکَبَائِرِ الَّتِی أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهَا النَّارَ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۸۴)
و این معیار در برخی روایات دیگر هم مذکور است.
در برخی دیگر از روایات تعدادی از گناهان به عنوان گناه کبیره ذکر شده‌اند:
عَنْهُ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ قَالَ: کَتَبَ مَعِی بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلَى أَبِی الْحَسَنِ ع یَسْأَلُهُ عَنِ الْکَبَائِرِ کَمْ هِیَ وَ مَا هِیَ فَکَتَبَ الْکَبَائِرُ مَنِ اجْتَنَبَ مَا وَعَدَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ کَفَّرَ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ إِذَا کَانَ مُؤْمِناً وَ السَّبْعُ الْمُوجِبَاتُ قَتْلُ النَّفْسِ الْحَرَامِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ- وَ أَکْلُ الرِّبَا- وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَهِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۷۶)
که این روایت از جهت اینکه گفته است ضابطه وعده آتش است با روایات قبل یکی است اما در آن گفته شده است که هفت گناه هستند که این چنین هستند.
برخی دیگر از روایات اگر چه در آنها هفت گناه ذکر شده است اما در برخی از آنها با آنچه در روایت ابن محبوب آمده است متفاوت است و برخی دیگر به طور کامل متفاوتند.
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الْکَبَائِرُ سَبْعٌ قَتْلُ الْمُؤْمِنِ مُتَعَمِّداً وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَهِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَهِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً وَ أَکْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَهِ وَ کُلُّ مَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۷۷)
در این روایت عقوق والدین ذکر نشده است و به جای آن تعبیر « کُلُّ مَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ» ذکر شده است علاوه که این تعبیر بر شش گناه قبلی هم منطبق است و اگر ذکر عام بعد از خاص باشد که نباید گفته می‌شد گناهان کبیره هفت عدد هستند بلکه باید می‌گفت شش عدد هستند.
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَهَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْکَبَائِرِ فَقَالَ هُنَّ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ ع سَبْعٌ الْکُفْرُ بِاللَّهِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ أَکْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَهِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَهِ قَالَ فَقُلْتُ فَهَذَا أَکْبَرُ الْمَعَاصِی قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَأَکْلُ دِرْهَمٍ مِنْ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً أَکْبَرُ أَمْ تَرْکُ الصَّلَاهِ قَالَ تَرْکُ الصَّلَاهِ قُلْتُ فَمَا عَدَدْتَ تَرْکَ الصَّلَاهِ فِی الْکَبَائِرِ فَقَالَ أَیُّ شَیْ‌ءٍ أَوَّلُ مَا قُلْتُ لَکَ قَالَ قُلْتُ الْکُفْرُ قَالَ فَإِنَّ تَارِکَ الصَّلَاهِ کَافِرٌ یَعْنِی مِنْ غَیْرِ عِلَّهٍ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۷۸)
در این روایت کفر ذکر شده است که در آن روایات ذکر نشده بود.
فهم راوی هم از معاصی کبیره، اکبر المعاصی بوده است. در این روایت هفت گناه ذکر شده است که با آنچه در دو روایت قبل بود فی الجمله متفاوت است.
رَوَى عَلِیُّ بْنُ حَسَّانَ الْوَاسِطِیُّ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ الْکَبَائِرَ سَبْعٌ فِینَا أُنْزِلَتْ وَ مِنَّا اسْتُحِلَّتْ فَأَوَّلُهَا الشِّرْکُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَهِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ إِنْکَارُ حَقِّنَا فَأَمَّا الشِّرْکُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِینَا مَا أَنْزَلَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِینَا مَا قَالَ فَکَذَّبُوا اللَّهَ وَ کَذَّبُوا رَسُولَهُ فَأَشْرَکُوا بِاللَّهِ وَ أَمَّا قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ فَقَدْ قَتَلُوا الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ ع وَ أَصْحَابَهُ وَ أَمَّا أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ فَقَدْ ذَهَبُوا بِفَیْئِنَا الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَنَا فَأَعْطَوْهُ غَیْرَنَا وَأَمَّا عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى ذَلِکَ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- النَّبِیُّ أَوْلىٰ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْوٰاجُهُ أُمَّهٰاتُهُمْ فَعَقُّوا رَسُولَ اللَّهِ ص فِی ذُرِّیَّتِهِ وَ عَقُّوا أُمَّهُمْ خَدِیجَهَ فِی ذُرِّیَّتِهَا وَ أَمَّا قَذْفُ الْمُحْصَنَهِ فَقَدْ قَذَفُوا فَاطِمَهَ ع عَلَى مَنَابِرِهِمْ وَ أَمَّا الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ فَقَدْ أَعْطَوْا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع بَیْعَتَهُمْ طَائِعِینَ غَیْرَ مُکْرَهِینَ فَفَرُّوا عَنْهُ وَ خَذَلُوهُ وَ أَمَّا إِنْکَارُ حَقِّنَا فَهَذَا مِمَّا لَا یَتَنَازَعُونَ فِیهِ (من لایحضره الفقیه، جلد ۳، صفحه ۵۶۲ و علل الشرائع، جلد ۲، صفحه ۴۷۴)
تفاوت آنچه در این روایت آمده است با روایات قبل معلوم است.
روایت دیگری که با روایات قبل متفاوت است روایت ابی بصیر است:
الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الْکَبَائِرُ سَبْعَهٌ مِنْهَا قَتْلُ النَّفْسِ مُتَعَمِّداً وَ الشِّرْکُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَهِ وَ أَکْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَهِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَهِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً قَالَ وَ التَّعَرُّبُ وَ الشِّرْکُ وَاحِدٌ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۸۱)
هم چنین روایت مسعده نیز با روایات قبل متفاوت است:
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَهَ بْنِ صَدَقَهَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ الْکَبَائِرُ الْقُنُوطُ مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ وَ الْیَأْسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ وَ الْأَمْنُ مِنْ مَکْرِ اللَّهِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً وَ أَکْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَهِ وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَهِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَهِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ فَقِیلَ لَهُ أَ رَأَیْتَ الْمُرْتَکِبُ لِلْکَبِیرَهِ یَمُوتُ عَلَیْهَا أَ تُخْرِجُهُ مِنَ الْإِیمَانِ وَ إِنْ عُذِّبَ بِهَا فَیَکُونُ عَذَابُهُ کَعَذَابِ الْمُشْرِکِینَ أَوْ لَهُ انْقِطَاعٌ قَالَ یَخْرُجُ مِنَ الْإِسْلَامِ إِذَا زَعَمَ أَنَّهَا حَلَالٌ وَ لِذَلِکَ یُعَذَّبُ أَشَدَّ الْعَذَابِ وَ إِنْ کَانَ مُعْتَرِفاً بِأَنَّهَا کَبِیرَهٌ وَ هِیَ عَلَیْهِ حَرَامٌ وَ أَنَّهُ یُعَذَّبُ عَلَیْهَا وَ أَنَّهَا غَیْرُ حَلَالٍ فَإِنَّهُ مُعَذَّبٌ عَلَیْهَا وَ هُوَ أَهْوَنُ عَذَاباً مِنَ الْأَوَّلِ وَ یُخْرِجُهُ مِنَ الْإِیمَانِ وَ لَا یُخْرِجُهُ مِنَ الْإِسْلَامِ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۸۰)
طایفه سوم روایاتی هستند که تعداد کبائر را بسیار بیشتر شمرده‌اند مثل:
عِدَّهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو جَعْفَرٍ ص قَالَ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع یَقُولُ دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَلَمَّا سَلَّمَ وَ جَلَسَ تَلَا هَذِهِ الْآیَهَ- الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبٰائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَوٰاحِشَ ثُمَّ أَمْسَکَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَا أَسْکَتَکَ قَالَ أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْکَبَائِرَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ نَعَمْ یَا عَمْرُو أَکْبَرُ الْکَبَائِرِ الْإِشْرَاکُ بِاللَّهِ یَقُولُ اللَّهُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّٰهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّٰهُ عَلَیْهِ الْجَنَّهَ وَ بَعْدَهُ الْإِیَاسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- إِنَّهُ لٰا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکٰافِرُونَ ثُمَّ الْأَمْنُ لِمَکْرِ اللَّهِ- لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- فَلٰا یَأْمَنُ مَکْرَ اللّٰهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخٰاسِرُونَ وَ مِنْهَا عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ لِأَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الْعَاقَّ جَبّٰاراً شَقِیًّا وَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ إِلّٰا بِالْحَقِّ* لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّمُ خٰالِداً فِیهٰا إِلَى آخِرِ الْآیَهِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- لُعِنُوا فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَهِ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- إِنَّمٰا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نٰاراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلّٰا مُتَحَرِّفاً لِقِتٰالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلىٰ فِئَهٍ فَقَدْ بٰاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَ مَأْوٰاهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ وَ أَکْلُ الرِّبَا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبٰا لٰا یَقُومُونَ إِلّٰا کَمٰا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطٰانُ مِنَ الْمَسِّ وَ السِّحْرُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرٰاهُ مٰا لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ خَلٰاقٍ وَ الزِّنَا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ یَلْقَ أَثٰاماً یُضٰاعَفْ لَهُ الْعَذٰابُ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهٰاناً وَ الْیَمِینُ الْغَمُوسُ الْفَاجِرَهُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّٰهِ وَ أَیْمٰانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلًا أُولٰئِکَ لٰا خَلٰاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ وَ الْغُلُولُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِمٰا غَلَّ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ وَ مَنْعُ الزَّکَاهِ الْمَفْرُوضَهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- فَتُکْوىٰ بِهٰا جِبٰاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ وَ شَهَادَهُ الزُّورِ وَ کِتْمَانُ الشَّهَادَهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ مَنْ یَکْتُمْهٰا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَ شُرْبُ الْخَمْرِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَهَى عَنْهَا کَمَا نَهَى عَنْ عِبَادَهِ الْأَوْثَانِ وَ تَرْکُ الصَّلَاهِ مُتَعَمِّداً أَوْ شَیْئاً مِمَّا فَرَضَ اللَّهُ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ مَنْ تَرَکَ الصَّلَاهَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ بَرِئَ مِنْ ذِمَّهِ اللَّهِ وَ ذِمَّهِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ نَقْضُ الْعَهْدِ وَ قَطِیعَهُ الرَّحِمِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- أُولٰئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَهُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّٰارِ قَالَ فَخَرَجَ عَمْرٌو وَ لَهُ صُرَاخٌ مِنْ بُکَائِهِ وَ هُوَ یَقُولُ هَلَکَ مَنْ قَالَ بِرَأْیِهِ وَ نَازَعَکُمْ فِی الْفَضْلِ وَ الْعِلْمِ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۸۵)
اینکه بین این روایات چطور باید جمع کرد سوال اصلی است. آیا باید بین آنها به اطلاق و تقیید جمع کرد؟ یا راه‌های دیگری برای جمع وجود دارد؟ خواهد آمد.
یکشنبه، ۱ بهمن ۱۴۰۲
گفتیم تشخیص معیار گناهان کبیره حتی برای ما که منکر تقسیم معاصی به کبیره و صغیره هستیم ثمره عملی دارد چرا که اجتناب از کبائر اماره کشف عدالت قرار داده شده است.
روایتی هم وجود دارد که از آن به خوبی انکار تقسیم گناهان به کبیره مطلق و صغیره مطلق قابل استفاده است.
عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْقُنُوتِ فِی الْوَتْرِ هَلْ فِیهِ شَیْءٌ مُوَقَّتٌ یُتَّبَعُ وَ یُقَالُ فَقَالَ لَا أَثْنِ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ صَلِّ عَلَى النَّبِیِّ ص وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ الْعَظِیمِ ثُمَّ قَالَ کُلُ ذَنْبٍ عَظِیمٌ. (الکافی، جلد ۳، صفحه ۴۵۰)
و بلکه اصلا این نزاع ثمره‌ای ندارد و نزاع اصلی در این است که آیا همه گناهان مخلّ به عدالت هستند یا نه؟ مهم نیست اسم آنها را چه چیزی بگذاریم.
در هر حال گفتیم روایات وارد شده در تشخیص گناهان کبیره (از نظر ما کبیره نسبی) در این زمینه مختلفند و چند طایفه از روایات وجود دارد:
طایفه اول: روایاتی که در مقام شمارش برخی گناهان کبیره هستند نه در مقام حصر مثل:
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ مِنَ الْکَبَائِرِ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ الْعَاقَ عَصِیًّا … شَقِیًّا. (علل الشرائع، جلد ۲، صفحه ۴۷۹)
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ قَتْلُ النَّفْسِ مِنَ الْکَبَائِرِ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً. (علل الشرائع، جلد ۲، صفحه ۴۷۹)
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَکِّلِ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ الْعَظِیمِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ع قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی قَالَ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع یَقُولُ قَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْکَبَائِرِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لُعِنُوا فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ. (علل الشرائع، جلد ۲، صفحه ۴۸۰)
یُونُسُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّ مِنَ الْکَبَائِرِ عُقُوقَ الْوَالِدَیْنِ وَ الْیَأْسَ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ وَ الْأَمْنَ لِمَکْرِ اللَّهِ[۱]وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ أَکْبَرَ الْکَبَائِرِ الشِّرْکُ بِاللَّهِ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۷۸)
طایفه دوم: روایاتی هستند که مفاد آنها این است که برخی از گناهان ایمان را زائل می‌کنند (هر چند به صورت موقتی) و شخص با انجام آن گناهان مومن نیست.
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ عَنِ ابْنِ هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَهَ قَالَ: أَتَى رَجُلٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع فَقَالَ أُنَاسٌ یَزْعُمُونَ أَنَّ الْعَبْدَ لَا یَزْنِی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَسْرِقُ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَأْکُلُ الرِّبَا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَسْفِکُ الدَّمَ الْحَرَامَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَقَدْ کَبُرَ هَذَا عَلَیَّ وَ جَرَحَ مِنْهُ صَدْرِی حَتَّى زَعَمَ أَنَّ هَذَا الْعَبْدَ الَّذِی یُصَلِّی إِلَى قِبْلَتِی وَ یَدْعُو دَعْوَتِی وَ یُنَاکِحُنِی وَ أُنَاکِحُهُ وَ یُوَارِثُنِی وَ أُوَارِثُهُ فَأُخْرِجُهُ مِنَ الْإِیمَانِ مِنْ أَجْلِ ذَنْبٍ یَسِیرٍ أَصَابَهُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ ع صَدَقَکَ أَخُوکَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص وَ هُوَ یَقُولُ خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ وَ هُوَ عَلَى ثَلَاثَهِ طَبَقَاتٍ وَ أَنْزَلَهُمْ ثَلَاثَ مَنَازِلَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَى فِی الْکِتَابِ فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَهِ وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَهِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ فَأَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنَ السَّابِقِینَ فَأَنْبِیَاءُ مُرْسَلُونَ وَ غَیْرُ مُرْسَلِینَ جَعَلَ اللَّهُ فِیهِمْ خَمْسَهَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْقُدُسِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّهِ وَ رُوحَ الشَّهْوَهِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ فَبِرُوحِ الْقُدُسِ بُعِثُوا أَنْبِیَاءَ مُرْسَلِینَ وَ غَیْرَ مُرْسَلِینَ وَ بِرُوحِ الْإِیمَانِ عَبَدُوا اللَّهَ وَ لَمْ یُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِرُوحِ الْقُوَّهِ جَاهَدُوا عَدُوَّهُمْ وَ عَالَجُوا مَعَایِشَهُمْ وَ بِرُوحِ الشَّهْوَهِ أَصَابُوا اللَّذِیذَ مِنَ الطَّعَامِ وَ نَکَحُوا الْحَلَالَ مِنْ شَبَابِ النِّسَاءِ وَ بِرُوحِ الْبَدَنِ دَبُّوا وَ دَرَجُوا ثُمَّ قَالَ تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ ثُمَّ قَالَ فِی جَمَاعَتِهِمْ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ یَقُولُ أَکْرَمَهُمْ بِهَا وَ فَضَّلَهُمْ عَلَى مَنْ سِوَاهُمْ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَصْحَابِ الْمَیْمَنَهِ فَهُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً بِأَعْیَانِهِمْ فَجَعَلَ فِیهِمْ أَرْبَعَهَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّهِ وَ رُوحَ الشَّهْوَهِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ وَ لَا یَزَالُ الْعَبْدُ یَسْتَکْمِلُ بِهَذِهِ الْأَرْوَاحِ الْأَرْبَعَهِ حَتَّى تَأْتِیَ حَالاتٌ قَالَ وَ مَا هَذِهِ الْحَالاتُ فَقَالَ عَلِیٌّ ع أَمَّا أَوَّلُهُنَّ فَهُوَ کَمَا قَالَ اللَّهُ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً فَهَذَا یَنْقُصُ مِنْهُ جَمِیعُ الْأَرْوَاحِ وَ لَیْسَ مِنَ الَّذِی یَخْرُجُ مِنْ دِینِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ الْفَاعِلَ ذَلِکَ بِهِ رَدَّهُ إِلَى أَرْذَلِ عُمُرِهِ فَهُوَ لَا یَعْرِفُ لِلصَّلَاهِ وَقْتاً وَ لَا یَسْتَطِیعُ التَّهَجُّدَ بِاللَّیْلِ وَ لَا الصِّیَامَ بِالنَّهَارِ وَ لَا الْقِیَامَ فِی صَفٍّ مِنَ النَّاسِ فَهَذَا نُقْصَانٌ مِنْ رُوحِ الْإِیمَانِ فَلَیْسَ یَضُرُّهُ شَیْءٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ یَنْقُصُ مِنْهُ رُوحُ الْقُوَّهِ فَلَا یَسْتَطِیعُ جِهَادَ عَدُوِّهِ وَ لَا یَسْتَطِیعُ طَلَبَ الْمَعِیشَهِ وَ یَنْتَقِصُ مِنْهُ رُوحُ الشَّهْوَهِ فَلَوْ مَرَّتْ بِهِ أَصْبَحُ بَنَاتِ آدَمَ لَمْ یَحِنَّ إِلَیْهَا وَ لَمْ یَقُمْ وَ یَبْقَى رُوحُ الْبَدَنِ فَهُوَ یَدِبُّ وَ یَدْرُجُ حَتَّى یَأْتِیَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَهَذَا حَالُ خَیْرٍ لِأَنَّ اللَّهَ فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ وَ قَدْ تَأْتِی عَلَیْهِ حَالاتٌ فِی قُوَّتِهِ وَ شَبَابِهِ یَهُمُّ بِالْخَطِیئَهِ فَتُشَجِّعُهُ رُوحُ الْقُوَّهِ وَ تُزَیِّنُ لَهُ رُوحُ الشَّهْوَهِ وَ تَقُودُهُ رُوحُ الْبَدَنِ حَتَّى تُوقِعَهُ فِی الْخَطِیئَهِ فَإِذَا مَسَّهَا انْتَقَصَ مِنَ الْإِیمَانِ وَ نُقْصَانُهُ مِنَ الْإِیمَانِ لَیْسَ بِعَائِدٍ فِیهِ أَبَداً أَوْ یَتُوبَ فَإِنْ تَابَ وَ عَرَفَ الْوَلَایَهَ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَادَ وَ هُوَ تَارِکُ الْوَلَایَهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ نَارَ جَهَنَّمَ وَ أَمَّا أَصْحَابُ الْمَشْئَمَهِ فَهُمُ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَى قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ فِی مَنَازِلِهِمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ الرَّسُولُ مِنَ اللَّهِ إِلَیْهِمْ بِالْحَقِ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ فَلَمَّا جَحَدُوا مَا عَرَفُوا ابْتَلَاهُمُ اللَّهُ بِذَلِکَ الذَّمِّ فَیَسْلُبُهُمْ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ أَسْکَنَ أَبْدَانَهُمْ ثَلَاثَهَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْقُوَّهِ وَ رُوحَ الشَّهْوَهِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ ثُمَّ أَضَافَهُمْ إِلَى الْأَنْعَامِ فَقَالَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا لِأَنَّ الدَّابَّهَ إِنَّمَا تَحْمِلُ بِرُوحِ الْقُوَّهِ وَ تَعْتَلِفُ بِرُوحِ الشَّهْوَهِ وَ تَسِیرُ بِرُوحِ الْبَدَنِ فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ أَحْیَیْتَ قَلْبِی بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى. (بصائر الدرجات، جلد ۱، صفحه ۴۴۹)
یُونُسُ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ نُعْمَانَ الرَّازِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ مَنْ زَنَى خَرَجَ مِنَ الْإِیمَانِ وَ مَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ خَرَجَ مِنَ الْإِیمَانِ وَ مَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً خَرَجَ مِنَ الْإِیمَانِ.
عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدَهَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع لَا یَزْنِی الزَّانِی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ قَالَ لَا إِذَا کَانَ عَلَى بَطْنِهَا سُلِبَ الْإِیمَانُ مِنْهُ فَإِذَا قَامَ رُدَّ إِلَیْهِ فَإِذَا عَادَ سُلِبَ قُلْتُ فَإِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَعُودَ فَقَالَ مَا أَکْثَرَ مَنْ یُرِیدُ أَنْ یَعُودَ فَلَا یَعُودُ إِلَیْهِ أَبَداً. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۷۸)
این روایات به مساله ما مرتبط نیستند چون نه در مقام احصاء کبائر هستند و نه در مقام بیان ضابطه آنها و نه در مقام اختلال عدالت با ارتکاب آنها.
طایفه سوم: روایاتی که در آنها ضابطه گناه کبیره بیان شده است.
عِدَّهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَهَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی‌قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیماً قَالَ الْکَبَائِرُ الَّتِی أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهَا النَّارَ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۷۶)
رَوَى أَحْمَدُ بْنُ النَّضْرِ عَنْ عَبَّادٍ عَنْ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الْکَبَائِرِ فَقَالَ کُلُ مَا أَوْعَدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ النَّار (من لایحضره الفقیه، جلد ۳، صفحه ۵۶۹)
طایفه چهارم: روایاتی که در آنها بیست یا سی گناه به عنوان کبیره ذکر شده‌اند مثل روایت عبدالعظیم حسنی:
عِدَّهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو جَعْفَرٍ ص قَالَ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع یَقُولُ دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَلَمَّا سَلَّمَ وَ جَلَسَ تَلَا هَذِهِ الْآیَهَ- الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبٰائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَوٰاحِشَ ثُمَّ أَمْسَکَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَا أَسْکَتَکَ قَالَ أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْکَبَائِرَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ نَعَمْ یَا عَمْرُو أَکْبَرُ الْکَبَائِرِ الْإِشْرَاکُ بِاللَّهِ یَقُولُ اللَّهُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّٰهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّٰهُ عَلَیْهِ الْجَنَّهَ وَ بَعْدَهُ الْإِیَاسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- إِنَّهُ لٰا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکٰافِرُونَ ثُمَّ الْأَمْنُ لِمَکْرِ اللَّهِ- لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- فَلٰا یَأْمَنُ مَکْرَ اللّٰهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخٰاسِرُونَ وَ مِنْهَا عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ لِأَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الْعَاقَّ جَبّٰاراً شَقِیًّا وَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ إِلّٰا بِالْحَقِّ* لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّمُ خٰالِداً فِیهٰا إِلَى آخِرِ الْآیَهِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- لُعِنُوا فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَهِ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- إِنَّمٰا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نٰاراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلّٰا مُتَحَرِّفاً لِقِتٰالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلىٰ فِئَهٍ فَقَدْ بٰاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَ مَأْوٰاهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ وَ أَکْلُ الرِّبَا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبٰا لٰا یَقُومُونَ إِلّٰا کَمٰا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطٰانُ مِنَ الْمَسِّ وَ السِّحْرُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرٰاهُ مٰا لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ خَلٰاقٍ وَ الزِّنَا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ یَلْقَ أَثٰاماً یُضٰاعَفْ لَهُ الْعَذٰابُ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهٰاناً وَ الْیَمِینُ الْغَمُوسُ الْفَاجِرَهُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّٰهِ وَ أَیْمٰانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلًا أُولٰئِکَ لٰا خَلٰاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ وَ الْغُلُولُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِمٰا غَلَّ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ وَ مَنْعُ الزَّکَاهِ الْمَفْرُوضَهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- فَتُکْوىٰ بِهٰا جِبٰاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ وَ شَهَادَهُ الزُّورِ وَ کِتْمَانُ الشَّهَادَهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ مَنْ یَکْتُمْهٰا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَ شُرْبُ الْخَمْرِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَهَى عَنْهَا کَمَا نَهَى عَنْ عِبَادَهِ الْأَوْثَانِ وَ تَرْکُ الصَّلَاهِ مُتَعَمِّداً أَوْ شَیْئاً مِمَّا فَرَضَ اللَّهُ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ مَنْ تَرَکَ الصَّلَاهَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ بَرِئَ مِنْ ذِمَّهِ اللَّهِ وَ ذِمَّهِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ نَقْضُ الْعَهْدِ وَ قَطِیعَهُ الرَّحِمِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- أُولٰئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَهُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّٰارِ قَالَ فَخَرَجَ عَمْرٌو وَ لَهُ صُرَاخٌ مِنْ بُکَائِهِ وَ هُوَ یَقُولُ هَلَکَ مَنْ قَالَ بِرَأْیِهِ وَ نَازَعَکُمْ فِی الْفَضْلِ وَ الْعِلْمِ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۸۵)
و همچنین روایت فضل بن شاذان. (عیون اخبار الرضا علیه السلام، جلد ۲، صفحه ۱۲۱)
طایفه پنجم: روایات حصر کبائر
برخی از این روایات کبائر را در هفت عدد و برخی در پنج و برخی در نه عدد حصر کردهاند و خود آنها هم که در هفت عدد حصر کردهاند با یکدیگر مختلفند.
عِدَّهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّد عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ قَالَ: کَتَبَ مَعِی بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلَى أَبِی الْحَسَنِ ع یَسْأَلُهُ عَنِ الْکَبَائِرِ کَمْ هِیَ وَ مَا هِیَ فَکَتَبَ الْکَبَائِرُ مَنِ اجْتَنَبَ مَا وَعَدَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ کَفَّرَ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ إِذَا کَانَ مُؤْمِناً وَ السَّبْعُ الْمُوجِبَاتُ قَتْلُ النَّفْسِ الْحَرَامِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ- وَ أَکْلُ الرِّبَا- وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَهِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۷۶)
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الْکَبَائِرُ سَبْعٌ قَتْلُ الْمُؤْمِنِ مُتَعَمِّداً وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَهِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَهِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً وَ أَکْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَهِ وَ کُلُّ مَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۷۷)
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَهَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْکَبَائِرِ فَقَالَ هُنَّ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ ع سَبْعٌ الْکُفْرُ بِاللَّهِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ أَکْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَهِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَهِ قَالَ فَقُلْتُ فَهَذَا أَکْبَرُ الْمَعَاصِی قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَأَکْلُ دِرْهَمٍ مِنْ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً أَکْبَرُ أَمْ تَرْکُ الصَّلَاهِ قَالَ تَرْکُ الصَّلَاهِ قُلْتُ فَمَا عَدَدْتَ تَرْکَ الصَّلَاهِ فِی الْکَبَائِرِ فَقَالَ أَیُّ شَیْ‌ءٍ أَوَّلُ مَا
قُلْتُ لَکَ قَالَ قُلْتُ الْکُفْرُ قَالَ فَإِنَّ تَارِکَ الصَّلَاهِ کَافِرٌ یَعْنِی مِنْ غَیْرِ عِلَّه (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۷۸)
الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الْکَبَائِرُ سَبْعَهٌ مِنْهَا قَتْلُ النَّفْسِ مُتَعَمِّداً وَ الشِّرْکُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَهِ وَ أَکْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَهِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَهِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً قَالَ وَ التَّعَرُّبُ وَ الشِّرْکُ وَاحِدٌ. (الکافی، جلد ۲، صفحه ۲۸۱)
مشکل اصلی در جمع بین طایفه سوم و چهارم و پنجم است. عده‌ای از علماء مثل مرحوم نراقی بین این روایات به تقیید جمع کردهاند یعنی روایاتی که در آنها ضابطه بیان شده است و روایاتی که تا سی گناه را ذکر کرده است و روایاتی که پنج تا و هفت را شمرده است با یکدیگر جمع کرده است. ولی به نظر ما تخصیص کثیر به این معنا در شریعت معهود نیست چون اگر ما تعداد را به هفتصد برسانیم (که برخی رسانده‌اند) معنای آن این است که روایت دال بر اینکه گناهان کبیره هفت‌تا ست یعنی بیش از ششصد و نود تخصیص خورده باشد. اصلا این تعبیر عرفی نیست که هفت را تا هفتصد گسترش داد.
پس از یک طرف از روایات استفاده می‌شود که تعداد گناهان بسیار بیشتر از هفت تا ست و از طرف دیگر در این روایات تعداد در هفت حصر شده است.
برخی از آنها در مقام بیان اکبر الکبائر (مثل ورایت عبید بن زراره) هستند که جمع آنها با سایر روایات مشکلی ندارد اما نسبت به سایر روایات به نظر ما این طور رسیده است که برخی از این روایات در مقام بیان گناهان کبیره‌ای هستند که موجب عقوبتند. گناه کبیره آن است که خداوند وعده آتش به آنها داده است اما همه کبائر موجب عقاب نیستند چرا که ممکن است خدا عفو کند. پس گناهانی که خداوند وعده آتش به آنها داده است زیادند اما هفت تا از آنها گناهانی هستند که خداوند آتش را به آنها وعده داده است و از آن تخلف نمی‌کند. مثلا در روایت ابن محبوب این طور آمده بود. پس این روایت با سایر روایات تهافتی ندارد و بین گناهانی که وعده آتش بر آنها داده شده است و گناهانی که موجب آتش هستند تفاوت است و گرنه خیلی روشن است که گناهانی که خداوند در قرآن بر آنها وعده آتش داده است بیش از هفت تا ست (همان طور که در روایت عبدالعظیم ذکر شده است). پس در این روایت راوی از تعداد گناهان کبیره و معیار آنها سوال کرده است که امام علیه السلام در جواب فرمودند هر گناهی که خداوند وعده آتش داده است کبیره است و بعد فرموده‌اند اما هفت گناه هستند که موجب آتش هستند و خداوند به وعده‌ای که داده است حتما عمل می‌کند (البته منظور بدون توبه است) و از این روایت استفاده می‌شود که این هفت تا بزرگترین گناهان هستند و البته این مفهوم نیز قابل تخصیص است (تا حدی که عرفا ممکن باشد) لذا با آنچه در روایت عبید مذکور بود که ترک نماز بزرگتر از اکل مال یتیم است منافاتی ندارد.
دوشنبه، ۲ بهمن ۱۴۰۲
گفتیم چند طایفه روایت در مساله گناهان کبیره وارد شده است که برای ما حل تنافی بین سه طایفه از آنها بود. یکی طایفه‌ای که در آن ملاک گناه کبیره بیان شده است و اینکه هر گناهی که خداوند وعده آتش بر آنها داده باشد کبیره است. دیگری طایفه‌ای که گناهان کبیره را عدد مثل پنج یا هفت یا نه حصر کرده است و طایفه سوم روایاتی که تعداد بسیار زیادی از گناهان را به عنوان گناه کبیره ذکر کرده است.
روشن است که بین روایاتی که در آنها ضابطه گناهان کبیره وعده آتش بیان شده است و بین روایات طایفه‌ای که گناهان متعددی را به عنوان گناه کبیره ذکر کرده است تنافی وجود ندارد.
اما بین روایاتی که تعداد گناهان را در عدد حصر کرده است و روایات طایفه‌ای که تعداد بسیاری از گناهان را به عنوان گناه کبیره شمرده است تنافی وجود دارد و هم چنین بین روایات حصر تعداد گناهان کبیره و روایاتی که ضابطه ارائه کرده است از این جهت که روشن است که گناهانی که خداوند وعده آتش بر آنها داده است بسیار بیشتر از هفت عدد هستند تنافی وجود دارد.
لذا اصلی‌ترین مشکل روایاتی هستند که تعداد گناهان کبیره را در هفت تا حصر کرده است و ما گفتیم جمع مطلق بر مقید در اینجا قابل التزام نیست و عرف تقیید روایات حاصر در عدد هفت را با تعداد بسیار زیادی از موارد دیگر نمی‌پسندد.
ما گفتیم برخی از روایات هستند که لسان آنها حصر کبائر در عدد هفت نیست بلکه لسان آنها حصر موجبات عقوبت (یا الکبائر الموجبه) است و بین این روایات و روایاتی که ضابطه بیان کرده است تنافی وجود ندارد چون ممکن است گناهان زیادی باشند که وعده آتش بر آنها داده شده باشد اما هفت تا از آنها هستند که موجب آتش هستند و خداوند از آنها نمی‌گذرد.
روایت حسن بن محبوب از این روایات بود و روایت حلبی نیز از این دسته روایات است:
أَبِی ره قَالَ حَدَّثَنِی سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ وَهْبٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ قَالَ مَنِ اجْتَنَبَ مَا أَوْعَدَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ إِذَا کَانَ مُؤْمِناً کَفَّرَ اللَّهُ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ وَ یُدْخِلُهُ مُدْخَلًا کَرِیماً وَ الْکَبَائِرُ السَّبْعُ الْمُوجِبَاتُ قَتْلُ النَّفْسِ الْحَرَامِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ أَکْلُ الرِّبَا وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَهِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَهِ وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ. (ثواب الاعمال، صفحه ۱۲۹)
در این روایت هم گفته شده است کبائری که موجب عقوبت هستند این هفت تا هستند نه اینکه کبائر فقط این هفت تا باشند.
در برخی دیگر از روایات گفته شده است هفت تا گناه هست که موبق است:
حَدَّثَنَا أَبُو نَصْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ الدَّیْلَمِیُّ الْجَوْهَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ الْأَصَمُّ قَالَ حَدَّثَنَا الرَّبِیعُ بْنُ سُلَیْمَانَ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ وَهْبٍ قَالَ أَخْبَرَنَا سُلَیْمَانُ بْنُ بِلَالٍ عَنْ ثَوْرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی الْغَیْثِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَهَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ اجْتَنِبُوا السَّبْعَ الْمُوبِقَاتِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا هُنَّ قَالَ الشِّرْکُ بِاللَّهِ وَ السِّحْرُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِ وَ أَکْلُ الرِّبَا وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ وَ التَّوَلِّی یَوْمَ الزَّحْفِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤْمِناتِ. (الخصال، جلد ۲، صفحه ۳۶۴)
موبقات با موجبات متفاوت است و موبق یعنی آنچه از بین برنده دین است که ممکن است جزو آن گناهانی باشد که موجب آتش است و ممکن است نباشد مثل سحر در این روایت.
برخی دیگر از این روایات هستند که در مقام بیان اکبر الکبائر هستند و اینکه آنها هفت تا گناه هستند نه اینکه گناهان کبیره هفت تا هستند.
مثل برخی روایات که قبلا گذشت و روایت:
أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ ابْنُ عُقْدَهَ الْحَافِظُ الْهَمْدَانِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْأَشْعَرِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ زِیَادٍ وَ هُوَ الْوَشَّاءُ الْخَزَّازُ وَ هُوَ ابْنُ بِنْتِ إِلْیَاسَ وَ کَانَ وَقَفَ ثُمَّ رَجَعَ فَقَطَعَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عُمَرَ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ وَ مُعَلَّى بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی الصَّامِتِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: أَکْبَرُ الْکَبَائِرِ سَبْعٌ الشِّرْکُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ* عَزَّ وَ جَلَ إِلَّا بِالْحَقِّ* وَ أَکْلُ أَمْوَالِ الْیَتَامَى وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ إِنْکَارُ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَمَّا الشِّرْکُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ فَقَدْ بَلَغَکُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِینَا وَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فَرَدُّوهُ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ وَ أَمَّا قَتْلُ النَّفْسِ الْحَرَامِ فَقَتْلُ الْحُسَیْنِ ع وَ أَصْحَابِهِ وَ أَمَّا أَکْلُ أَمْوَالِ الْیَتَامَى فَقَدْ ظُلِمْنَا فَیْئَنَا وَ ذَهَبُوا بِهِوَ أَمَّا عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فِی کِتَابِهِ- النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ هُوَ أَبٌ لَهُمْ فَعَقُّوهُ فِی ذُرِّیَّتِهِ وَ فِی قَرَابَتِهِ- وَ أَمَّا قَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ فَقَدْ قَذَفُوا فَاطِمَهَ ع عَلَى مَنَابِرِهِمْ وَ أَمَّا الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ فَقَدْ أَعْطَوْا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع الْبَیْعَهَ طَائِعِینَ غَیْرَ مُکْرَهِینَ ثُمَّ فَرُّوا عَنْهُ وَ خَذَلُوهُ- وَ أَمَّا إِنْکَارُ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ أَنْکَرُوا حَقَّنَا وَ جَحَدُوا لَهُ وَ هَذَا مِمَّا لَا یَتَعَاجَمُ فِیهِ أَحَدٌ وَ اللَّهُ یَقُولُ إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیماً. (تهذیب الاحکام، جلد ۴، صفحه ۱۴۹)
اما برخی از روایات هستند که مفاد آنها حصر عدد گناهان کبیره در هفت تا ست.
مثل روایت عبید بن زراره و محمد بن مسلم و عبد الرحمن بن کثیر.
به نظر ما تنافی بین این روایات و سایر روایات این طور قابل حلّ است که با توجه به اینکه گناهانی که خداوند بر آنها وعده آتش داده است بیش از هفت عدد است و این مسلم است و لذا از قبیل قرینه متصل به کلام است پس روایاتی که کبائر را در هفت حصر کردهاند در مقام حصر تعداد کبائر در هفت نیستند بلکه مفاد آنها به حکومت چیزی دیگر است. به نظر ما مفاد این روایات به حکومت این است که طریق احراز عدالت اجتناب از این هفت گناه است. روایت ابن ابی یعفور طریق احراز عدالت را اجتناب از کبائر قرار داد و این روایات می‌گوید کبائر هفت عدد است.
ممکن است گفته شود با فرض اینکه این روایات در مقام حصر گناهان کبیره نیستند شاید مدلول آنها شمردن اکبر الکبائر باشد. اما به نظر ما حمل کبائر بر اکبر، مجاز است.
پس مفاد این روایات که کبائر را در هفت حصر کرده است و در مقام بیان این نیست که کبائر بیش از هفت نیستند (چون بیشتر بودن تعداد گناهان کبیره مسلم است) نشان دهنده این است که در مقام تفسیر کبیره‌ای است که در جای دیگری موضوع حکم قرار گرفته است که همان روایت ابن ابی یعفور است که در آن اجتناب از کبائر طریق احراز عدالت قرار گرفته است.
به عبارت دیگر وقتی تعداد گناهان کبیره بیش از هفت است روایتی که می‌گوید تعداد گناهان کبیره هفت تا ست باید در مقام این باشد که کبائر تعبدا هفت تا هستند و این تعبد یا باید به این معنا باشد که ارتکاب غیر از این هفت تا مخلّ به عدالت نیست که این خلف روایات متعدد و مسلم است که ارتکاب گناه کبیره موجب خروج از عدالت است، و یا باید ناظر به مقام شک باشد که اگر در اجتناب شخص از معاصی و تحقق عدالت در او شک شود، اجتناب از این هفت گناه طریق به اجتناب او از سایر گناهان است.
حتی احتمال این جمع که ما بیان کردیم برای دفع تنافی بین این روایات کافی است هر چند به نظر ما ظاهر این تعبیر که کبائر هفت تا هستند لسان حکومت است و اینکه در جای دیگری کبائر موضوع حکمی قرار گرفته است و در مقام تفسیر آن است.
اشکال: کبائر موضوع احکام متعددی قرار گرفته است و لذا عدم نظارت آن بر روایت ابن ابی یعفور موجب لغویت نیست پس ضابطه حکومت وجود ندارد.
جواب: حکومت این روایت بر ادله‌ای که در آنها گفته شده است اگر کبائر را اجتناب کنید سیئات بخشیده می‌شود معنا ندارد چون عدم تصویر حکومت ظاهری در آنها که روشن است (چرا که معنا ندارد به کسی که می‌داند گناهان کبیره دیگری انجام داده است گفته شود باقی را انجام نداده‌ای) و اگر حکومت واقعی باشد خلاف مورد قطع و مسلم است که گناهان کبیره بیش از این تعداد است.
سه شنبه، ۳ بهمن ۱۴۰۲
بحث در ملاک گناهان کبیره بود و ما گفتیم اگر چه تقسیم معاصی به کبیره مطلق و صغیره مطلق را قبول نداریم بلکه نسبی است و لذا مفاد روایت ابن ابی یعفور این است که گناهان کبیره و غیر کبیره وجود دارد و اسم غیر کبائر صغیره نیست و لذا منافات ندارد که همه گناهان کبیره باشند اما برخی بزرگتر باشند. پس کبیره در مقابل غیر کبیره داریم و البته هر گناهی (چه کبیره و چه غیر کبیره) مخلّ به عدالت است اما در روایت ابن ابی یعفور اجتناب از کبائر طریق احراز عدالت قرار داده شده است.
بر این اساس گفتیم باید ملاک کبیره در مقابل غیر کبیره را مشخص کنیم تا بتوانیم بفهمیم اجتناب از کدام گناهان است که طریق احراز عدالت است. گفتیم روایات در مساله گناهان کبیره متفاوت هستند و لذا باید بین آنها جمع کرد و ما جمع به اطلاق و تقیید را نپذیرفتیم.
گفتیم لسان روایاتی که گفته است «الکبائر سبع» لسان حکومت است یعنی در آن مفروض است که کبائر موضوع حکم قرار گرفته است و در مقام تفسیر آن است. حال این حکومت ممکن است حکومت واقعی باشد یعنی گناهان کبیره همین هفت عدد هستند و غیر آنها غیر کبیره هستند اما این احتمال با قطع به اینکه گناهان کبیره بیش از هفت تا هستند قابل جمع نیست و ممکن است حکومت ظاهری باشد یعنی اگر اجتناب از این هفت گناه محقق شود بالحکومه باید گفت از همه کبائر اجتناب شده است. مثل اینکه گفته شود «خبر علم است» که لسان آن این است که علم در جایی موضوع حکم است پس مفاد این روایات این است که «اجتناب از هفت تا اجتناب از همه گناهان کبیره است» و همان طور که شمول «خبر علم است» نسبت به موارد علم به خلاف معنا ندارد با علم به عدم اجتناب از برخی از گناهان کبیره معنا ندارد گفته شود اجتناب از هفت تا اجتناب از همه گناهان کبیره است.
اما اختلاف این روایات در شمردن هفت گناه موجب می‌شود که هر کدام از آنها طریق را بیان کرده باشند و هر کدام در حقیقت لسان حکومت دارند پس در نتیجه اجتناب از هر مجموعه مذکور در هر روایت، اماره اجتناب از همه گناهان کبیره است.
همان طور که از روایت سماعه استفاده می‌شد که رعایت سه چیز، اماره بر تحقق عدالت است.
تنها نکته‌ای که هست این است که در یک روایت گفته بود گناهان کبیره هفت تا هستند و هفتمی را هر گناهی شمرده بود که خداوند بر آن وعده آتش داده باشد. گفتیم این روایت از این جهت مشکل است که اگر این عنوان در مقابل شش عنوان قبل باشد که در این صورت تعداد گناهان کبیره بیش از هفت خواهد بود و اگر در مقابل آنها نیست که شش تای قبلی هم از مواردی هستند که خداوند وعده آتش به آنها داده است پس چرا آنها تفکیک شده است؟
مرحوم آقای بروجردی گفته است که این روایت خللی دارد و راوی گناه هفتم را فراموش کرده است و چیزی ضمیمه کرده است.
به نظر ما می‌توان این کار را این طور توجیه کرد که محمد بن مسلم می‌دانسته است که گناه کبیره هر گناهی است که خداوند بر آن وعده آتش داده است و در اینجا که هفتمی را فراموش کرده است بر اساس حجت این عنوان را به عنوان هفتم اضافه کرده است لذا کذب نیست و با وثاقت او منافات ندارد اما صحت این کلام را دچار اشکال می‌کند.
بحث دیگری که باید به آن بپردازیم این است که منظور از «گناهانی که خداوند وعده آتش بر آنها داده» چیست؟ برخی گفته‌اند منظور گناهانی است که در قرآن وعده آتش به آنها داده شده است.
برخی دیگر گفته‌اند حتی اگر وعده آتش در غیر قرآن هم ذکر شده باشد جزو گناهان کبیره است.
اگر فقط همین مقدار باشد می‌توان گفت «ما اوعد الله علیها النار» مطلق است و گفته نشده فقط آنچه در قرآن به آن وعده آتش داده شده است و لذا اگر در روایات هم گفته شود که خداوند وعده آتش بر گناهی داده است مشمول این تعبیر است. نهایت این است که گفته شود روایاتی که در آنها وعده خدا نقل شده است باید قطعی باشد.
هر چند به نظر ما قطعیت هم لازم نیست و اگر وعده به آتش در خبر غیر قطعی صحیح هم ذکر شده باشد صدق می‌کند که خداوند وعده داده است مگر اینکه کسی در این جهت تشکیک کند که معنای حجیت خبر، منجزیت و معذریت است و این نمی‌تواند اثبات کند که خداوند وعده داده است اما حق این است که همان طور که وجوب و حرمت با خبر واحد قابل اثبات است، اگر در روایتی گفته شود فلان گناه کبیره است آثار گناه کبیره بر آن مترتب باشد. اطلاق دلیل حجیت اقتضاء می‌کند که آثار مخبر به را مترتب کنید و یکی از آثار مخبر به به اینکه فلان گناه کبیره است این است که گفته شود آثار گناه کبیره بر آن مترتب است. علامه مجلسی هم در حق الیقین این نظر را از برخی از اصحاب نقل کرده است.
اما آیا وعده آتش باید به نحو حکایت از خدا باشد یا اگر خود معصوم هم آن را بیان کند به اینکه خداوند شخص را به خاطر فلان گناه جهنم می‌برد کافی است؟
از کلام محقق نراقی استفاده می‌شود که اگر پیامبر این مطلب را بیان کنند گناه کبیره است ولی اگر امام معصوم باشد با کبیره تلازم ندارد.
«و مطلقٌ بالنسبه إلىٰ کونه فی الکتاب العزیز أم لا، فیشمل ما أوعد بالنار فی الحدیث القدسی، أو بلسان الرسول، أو الإمام حاکیاً عن اللّٰه، بمثل: قال اللّٰه کذا، أو: أوجب کذا؛ لصدق إیعاده سبحانه عرفاً، و لا یشمل إیعاد الرسول و الإمام من غیر نسبته إلىٰ اللّٰه تعالىٰ و إن احتمل فی الأول؛ لقوله تعالىٰ إِنْ هُوَ إِلّٰا وَحْیٌ یُوحىٰ.
و نقل المحدّث المجلسی فی حقّ الیقین عن بعضهم: الإیعاد فی السنّه المتواتره أیضاً موجبٌ للکون کبیره مطلقاً، و عن بعض آخر: أنّ الإیعاد بالأحادیث الصحیحه أیضاً کذلک.» (مستند الشیعه، جلد ۱۸، صفحه ۱۳۶)
عرض ما این است که بین کلام پیامبر و امام معصوم از این جهت تفاوتی نیست و اگر گفته پیامبر وحی است، گفته ائمه علیهم السلام هم حکایت از وحی است و این طور نیست که ائمه علیهم السلام از خودشان مطلبی را بیان کنند. بله به پیامبر مستقیم وحی می‌شده است اما به امام آن وحی اتفاق نمی‌افتاده است و حکایت از پیامبر است.
محقق نراقی در ادامه گفته‌اند لازم نیست وعده آتش بدون واسطه باشد بلکه موارد واسطه هم در آن مندرج است مثلا اگر گفته شد ترک نماز، کفر است و گفته شده است که عذاب کفر جهنم است، پس ترک نماز هم در گناه کبیره مندرج است. یا اگر گفت فلان گناه شقاوت است و بعد گفته شده باشد که مجازات اشقیاء جهنم است آن گناه کبیره خواهد بود.
این کلام صحیح است و ما هم با آن موافقیم. ایشان سپس فرموده‌اند بر این اساس اصلا حصر گناهان کبیره خیلی سخت خواهد بود و حتی بیش از هفتصد خواهد شد.
شنبه، ۷ بهمن ۱۴۰۲
قبل از ادامه بحث باید نسبت به برخی مطالب قبل نکته‌ای را مطرح کنیم. ما گفتیم در اختلال عدالت بین ارتکاب کبیره و غیر آن تفاوتی نیست و ما نظر مشهور را در تفکیک بین اختلال عدالت با گناه کبیره و عدم اختلال با ارتکاب صغیره نپذیرفتیم و نظر ما موافق با نظر عده‌ای از محققین و فقهاء از قدماء و متأخرین است همان طور که مشهور قدماء اصلا منکر گناه صغیره هستند. حتی مرحوم صدوق بین روایاتی که بر انحصار کبائر در هفت دلالت دارند و سایر روایات این طور جمع کرده است که این هفت گناه بزرگ هستند که از آنها بزرگتر وجود ندارد اما باقی گناهان اضافی هستند که به نسبت به برخی گناهان بزرگترند و نسبت به برخی دیگر کوچکترند.
قال مصنف هذا الکتاب رضی الله عنه الکبائر هی سبع و بعدها فکل ذنب کبیر بالإضافه إلى ما هو أصغر منه و صغیر بالإضافه إلى ما هو أکبر منه و هذا معنى ما ذکره الصادق ع فی هذا الحدیث من ذکر الکبائر الزائده على السبع و لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّه (الخصال، ۲، صفحه ۶۱۰)
ایشان می‌خواهد بگوید معنای روایاتی که گفته‌اند کبائر هفت عدد است این نیست که باقی گناهان صغیره‌اند بلکه همه گناهان کبیره‌اند اما این هفت عدد کبیره علی الاطلاق هستند و باقی کبیره اضافی هستند.