جلسه ۱۵۷ – ۲۶ دی ۱۴۰۳
به مناسبت بحث نفقات و هزینه‌های علاج و درمان، به نفقه اولاد اشاره کردیم و به تبع به حکم صرف زکات در هزینه‌های درمان پرداختیم. به مناسب بحث صرف زکات در معالجات، یکی از مسائلی که باید بحث شود ساخت بیمارستان از زکات است. از یک طرف بیمارستان و مراکز درمانی یکی از مصالح عام در اجتماع است که از قدیم در جامعه انسانی وجود داشته است و از طرف دیگر یکی از مصارف زکات، سهم سبیل الله است. آیا می‌توان زکات را از این جهت در ساخت بیمارستان‌ها و مراکز درمانی هزینه کرد؟ آیا همان طور که می‌توان با زکات پل و راه و … ساخت می‌توان بیمارستان هم ساخت؟
از کلمات فقهاء استفاده می‌شود که مساله محل اختلاف است و چه بسا بتوان به برخی از فقهاء نسبت داد که بنای بیمارستان‌ها و مراکز درمانی از زکات جایز است.
کلمات فقهاء در تعیین ضابطه «فی سبیل الله» اختلاف شدید و عمیقی دارد. یک اختلاف بین شیعه و اهل سنت است و آن اینکه اهل سنت معتقدند «سبیل الله» یعنی جنگ و جهاد و لذا در برخی روایات این طور آمده است:
عِدَّهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ أَنَّ رَجُلًا کَانَ بِهَمَذَانَ ذَکَرَ أَنَّ أَبَاهُ مَاتَ وَ کَانَ لَا یَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ فَأَوْصَى بِوَصِیَّهٍ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ أَوْصَى أَنْ یُعْطَى شَیْ‌ءٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَسُئِلَ عَنْهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع کَیْفَ یُفْعَلُ بِهِ فَأَخْبَرْنَاهُ أَنَّهُ کَانَ لَا یَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ فَقَالَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَوْصَى إِلَیَّ أَنْ أَضَعَ فِی یَهُودِیٍّ أَوْ نَصْرَانِیٍّ لَوَضَعْتُهُ فِیهِمَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مٰا سَمِعَهُ فَإِنَّمٰا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ فَانْظُرُوا إِلَى مَنْ یَخْرُجُ إِلَى هَذَا الْوَجْهِ یَعْنِی [بَعْضَ] الثُّغُورِ فَابْعَثُوا بِهِ إِلَیْهِ. (الکافی، ج ۷، ص ۱۵)
در مقابل مشهور شیعه معتقدند سبیل الله به جهاد اختصاص ندارد. اما در آن اختلاف دارند که در مجموع می‌توان اقوال را این طور دسته بندی کرد:
اول: مطلق مصالح عامه است و شکی نیست مراکز درمانی نیز جزو مصالح عامه محسوب می‌شوند. این نظر از کلام مرحوم آقای خویی قابل استفاده است. ایشان فرموده است: «خصوص ما فیه مصلحه عامّه». بعید نیست این معنا همان باشد که مرحوم امام گفتند چون اگر چه حضرت امام آن را به مصالح عمومی اسلام و مسلمین مقید کرده است و مرحوم آقای خویی مطلق بیان کرده اما بعید نیست این قید منظور مرحوم آقای خویی نیز باشد و مراد ایشان این نیست که می‌توان از زکات مسلمین، مثلا راه‌های بلاد کفر را آباد کرد و …
دوم: منظور همه راه‌های خیر است که شامل همه اموری هم هست که به قصد قربت واقع شوند هر چند جزو مصالح عمومی هم نباشد. این معنا از کلام سید در عروه قابل استفاده است:
«السابع سبیل الله و هو جمیع سبل الخیر‌کبناء القناطر و المدارس و الخانات و المساجد و تعمیرها و تخلیص المؤمنین من ید الظالمین و نحو ذلک من المصالح کإصلاح ذات البین و دفع وقوع الشرور و الفتن بین المسلمین و کذا إعانه الحجاج و الزائرین و إکرام العلماء و المشتغلین- مع عدم تمکنهم من الحج و الزیاره و الاشتغال و نحوها من أموالهم- بل الأقوى جواز دفع هذا السهم فی کل قریه مع عدم تمکن المدفوع إلیه من فعلها بغیر الزکاه بل مع تمکنه أیضا لکن مع عدم إقدامه إلا بهذا الوجه»
از نظر ایشان صرف زکات به عنوان سهم سبیل الله در هر عمل قربی جایز است به این شرط که بدون آن انجام نشود.
سوم: منظور مصالح عام دینی است نه هر مصلحت عمومی و نه هر راه خیر یا هر چه به قصد قربت واقع شود. مرحوم آقای بروجردی به این نظر معتقد است: «إذا کانت من المصالح العامّه الدینیّه»
چهارم: منظور هر عمل قربی نیست بلکه عمل قربی که اهتمام شریعت به آنها مفروض است. مرحوم آقای حکیم این نظر را پذیرفته است: «لها نوع من الأهمّیه الشرعیّه»
پنجم: منظور هر عمل قربی نوعی است و لذا مهم نیست که شخصا هم قربی واقع شود. مرحوم آسید عبدالهادی شیرازی این نظر را پذیرفته است.
جلسه ۱۵۸ – ۳ بهمن ۱۴۰۳
گفتیم صاحب عروه معتقد است صرف سهم سبیل الله در هر کار خیری و هر کار قربی جایز است و لازم نیست حتما جزو امور عام باشد بلکه هر چه جزو کارهای خیر و قربی باشد را شامل است. بر اساس این نظر، تردیدی نیست که ساخت مراکز درمانی که خدمت به بندگان خدا و خلق ارائه می‌کنند از زکات جایز است.
مرحوم امام و مرحوم آقای خویی اگر چه جواز صرف زکات در هر کار خیری را نپذیرفتند اما صرف زکات را در مصالح عام جایز دانستند و طبق این نظر نیز ساخت مراکز درمانی از زکات جایز است.
در مقابل مرحوم آقای بروجردی معتقدند که صرف سهم سبیل الله فقط در مصالح عام دینی جایز است یعنی مصالح عام مسلمین که به لحاظ دین و مذهب است و روشن است که منظور ایشان از مصالح دینی، مصالح دین صحیح است نه غیر آن و لذا مثلا صرف زکات مومنین برای ساخت مدارس دینی غیر از شیعه امامیه جایز نیست. بر اساس این نظر ساخت اموری مثل پل و مراکز درمانی و … از سهم سبیل الله جایز نیست.
تذکر این نکته لازم است که سهم سبیل الله به فقراء اختصاص ندارد و صرف این سهم در هر جا جایز باشد بین فقیر و غنی تفاوتی نیست. مثلا اگر ساخت بیمارستان از این سهم جایز باشد این طور نیست که استفاده از آن به فقراء اختصاص داشته باشد. همچنین به موارد اضطرار و حاجت نیز اختصاص ندارد. این مطلب در کلمات مثل مرحوم آقای حکیم (مستمسک العروه الوثقی، ج ۹، ص ۲۶۷) و آقای خویی (موسوعه الامام الخوئی، ج ۲۴، ص ۱۱۴) هم ذکر شده است.
همچنین اگر مصالح عام بلاد مسلمین ملاک جواز صرف باشد استفاده از آن به مسلمین اختصاص ندارد چه برسد که به مومنین اختصاص داشته باشد.
آنچه در بررسی این مساله به نظر می‌رسد این است که اهل سنت تصور کرده‌اند «سبیل الله» یک اصطلاح شرعی است و منظور از آن جهاد است و شاید یکی از علل آن این بوده که این تعبیر در کتاب شریف در جهاد به کار گرفته شده است ولی از نظر امامیه این نظر قطعا غلط است و سبیل الله به جهاد اختصاص ندارد. البته حتما جهاد یکی از سبل خداوند است ام به آن اختصاص ندارد. پس احتمال اختصاص سهم سبیل الله به جهاد صحیح نیست.
آنچه مهم است بررسی اختلاف بین مرحوم آقای بروجردی و دیگران است و اینکه آیا صرف سهم سبیل الله فقط در مصالح عام دینی جایز است یا می‌توان آن را در هر مصلحت عام یا هر کاری خیری صرف کرد؟
اصل در این مساله آیه شریفه است: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِینِ وَ الْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَ الْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقَابِ وَ الْغَارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَهً مِنَ اللَّهِ» (التوبه، ۶۰)
اولین نکته در این آیه این است که زکات نسبت به چهار مورد اول (فقراء و مساکین و عاملین و مولفه قلوبهم) ملک آنها ست ولی نسبت به چهار مورد دیگر (رقاب، غارمین، سبیل الله، ابن سبیل) مصرف زکات هستند و زکات ملک آنها نمی‌شود.
نکته دوم این است که اگر در مفهوم سبیل الله شک شود به از موارد اقل و اکثر ارتباطی است و مرجع در آن برائت است و نتیجه آن جواز صرف در مورد مشکوک است.
البته از نظر ما «سبیل الله» اجمال مفهومی ندارد و توضیح آن خواهد آمد.
مرحوم آقای منتظری در این بحث فرموده‌اند منظور از «سبیل الله» به حسب استعمال قرآن دین الهی است و حتی مواردی که گفته شده است آیه با جهاد مرتبط است و کلمه «سبیل الله» در جهاد استعمال شده حرف ناتمامی است و این مفهوم از تعدد دال و مدلول برداشت می‌شود و منظور از «سبیل الله» در همان آیات هم دین خدا ست و یکی از امور واجب در دین خدا، جهاد در راه دین خدا ست. یعنی جنگ از تعابیری مثل «قتال» و «جهاد» استفاده می‌شود و گرنه لازمه آن این است که مفهوم آیه مثلا این باشد که در راه جنگ بجنگید!
پس سبیل الله به معنای جهاد و جنگ و قتال نیست بلکه معنای آن دین خدا ست و حداقل یکی از موارد استعمال این تعبیر، دین خدا ست. بنابراین اگر گفته شد در سبیل الله مصرف شود یعنی در دین خدا صرف شود که شامل همه امور دینی می‌شود. البته در ادامه گفته‌اند شاید کلام سید هم بعید نباشد که مطلق سبل خیر را شامل شود.