جلسه ۱ – چهارشنبه, شهریور ۲۳, ۱۳۹۰
چند مقام در بحث اطلاق و تقیید وجود دارد.
مقام اول: جهات بحث مورد بحث در مطلق و تقیید چند امر است:
۱. دلالت مطلق بر شمول وضعی است یا اطلاقی است.
۲. الفاظ مطلق و مقید چیست؟
۳. جمع بین مطلق و مقید
مقام دوم: بحث اطلاق منحصر در اطلاق لفظی نیست بلکه اطلاق مقامی هم هست و هر کدام مستقلا باید بررسی شود.
اطلاق لفظی یعنی رها بودن لفظ با شرایطی اما اطلاق مقامی خودش موارد متعددی دارد که در بعضی موارد حقیقتشان با اطلاق لفظی متفاوت است.
مثلا اطلاق اوامر نسبت به قید قصد قربت و قصد وجه
مرحوم آخوند فرمودند مولی نمی تواند قصد امر یا قصد وجه را در امر اخذ کند چرا که مولی نسبت به انقسامات ثانویه نمی تواند تققید یا اطلاق جاری کند بنابراین دلیل نمی تواند نسبت به به آنها اطلاق لفظی داشته باشد اما ایشان می فرمایند اطلاق مقامی می تواند نافی قصد امر یا قصد وجه باشد به این بیان که قصد وجه یک امر مغفول است و اگر قصد وجه در مامور به معتبر باشد و مولی مکلف را متوجه نکند مکلف خود دخالت قصد وجه را نمی فهمد و تمام مصالح از دست او خواهد رفت و لذا مولی برای جلوگیری از نقض غرض باید به نوعی به مکلف دخالت قصد وجه را بفهماند هر چند با جمله خبریه باشد. و لذا اگر چنین چیزی نبود اطلاق مقامی نافی قصد وجه است. این مقام مقام تحفظ بر اغراض لزومیه است و با اطلاق لفظی متفاوت است.
اطلاق مقامی موارد زیادی در فقه دارد یکی دیگر از مثال های فقهی اطلاق مقامی جایی است مولی در مقام بیان نیست اما می تواند در مقام بیان باشد نماز مستحب در اجزا و شرایط مثل نماز واجب است مثلا نافله شب از حیث اجزا و شرایط مثل نماز واجب است مگر اینکه دلیل خاصی بر تفاوت اقامه شود مثل جواز نماز مستحب ماشیا و اگر دلیل خاص نباشد حکم آنها یکی است. دلیل بر این یکسانی چیست؟ اطلاق مقامی است یعنی مولی گفته است نماز واجب این اجزا و شرایط را دارد و بعد آمد گفت هر کس نماز شب بخواند چنین اجری دارد و امر به آن کرد از کجا نماز شب باید آن اجزا و شرایط را داشته باشد؟ اطلاق مقامی دلیل آن است. یعنی مولی وقتی امر به نماز مستحب کرد اگر نماز مستحب با نماز واجب تفاوت داشته باشد مولی باید تذکر بدهد و گرنه کلامش مجمل خواهد بود سکوت مولی نسبت تبیین اجزا و شرایط یا از باب این است که کلامش می خواهد گویا باشد که به این است که اجزا و شرایط نماز مستحب و واجب یکی باشد و اگر یکی نباشد کلامش مجمل خواهد بود و اجمال خلاف مقام تکلم است. بله گاهی اجمال مقصود است اما اجمال خلاف اصل است. و لذا اطلاق مقامی اقتضا دارد شرایط و اجزای نماز مستحب همان است که در نماز واجب است و این مقصود مولی بوده است نه اینکه مفهوم لفظ بوده باشد بلکه مقصود مولی است به خاطر اینکه لفظ مجمل نشود. و ازهمین قبیل است اینکه الفاظی که در لسان شارع استعمال شده است به همان معانی و مفاهیم و اصطلاحات عرفی است و شارع چیز جدیدی نیاورده است. مقام شارع مقام روشنگری و تبیین است و اگر شارع اصطلاح جدیدی داشته باشد باید تذکر بدهد و گرنه نقض غرض است و لفظ مجمل خواهد شد و این خلاف مقام تکلم است.
برخی موارد اطلاق مقامی عین اطلاق لفظی است. یعنی هم به آن اطلاق مقامی می گویند و هم اطلاق لفظی می گویند و آن هم همان مقام بیان است که در مقدمات حکمت ذکر می شود و در حقیقت اطلاق لفظی است اما از آن تعبیربه اطلاق مقامی هم می شود.
مانند روایت حماد در باب نماز که امام صادق علیه السلام فرمودند نماز بخواند و بعد نماز خواندند که حماد آن کیفیت خاص را نقل کرده است. مرحوم صدر از این تعبیر به اطلاق مقامی کرده است و می گویند اطلاق مقامی این روایت اقتضا می کند که برخی از اجزا و شرایط جزو نماز نیستند. این یعنی امام در مقام بیان اجزا و تفاصیل نماز هستند و این همان مقام بیان است و این اطلاق لفظی است. هر چند امام اینجا عمل به جا آورده اند و راوی که برای ما نقل کرده است به صورت مطلق نقل کرده است چون امام در مقام بیان بوده اند. ما در پایان بحث اطلاق متعرض اطلاق مقامی خواهیم شد ان شاء الله تعالی. و اینجا غرض این بود که آنچه مرحوم آخوند در اینجا فرموده اند مختص اطلاق لفظی است و نباید به اطلاق مقامی تسری پیدا کند.
امر سوم: آخوند اطلاق را تعریف می کند و می فرمایند گفته اند اطلاق یعنی آنچه دال بر شایع در جنسش می باشد و بعد اشاره می کنند که این تعریف از جهات مختلفی مورد نقض و ابرام قرار گرفته است و مثلا گاهی دل علی شایع فی نوعه و بعد توجیه کرده اند و … یا گفته اند عام نیز دل علی شایع فی جنسه.
مرحوم آخوند می فرمایند منظور از این تعاریف بیان حد تام نیست و مکررا گفته ایم این تعاریف شرح الاسم هستند و بیان اجمالی مورد بحث است. و لذا این اشکالات جا ندارد آنچه معلوم است این است که اطلاق یعنی رها و مرسل در مقابل مقید.