سه شنبه, ۱۱ تیر ۱۳۹۸
بحث دیگری که در کلام مرحوم آخوند مطرح شده است این است که آیا بین مرجحات ترتیبی وجود دارد یا همه آنها در عرض یکدیگرند.
و بحث دیگر اینکه آیا موافقت با اصل یا امارات غیر معتبر و … (آنچه مرحوم شیخ از آنها به مرجحات خارجی تعبیر کرده است) هم موجب ترجیح می‌شوند؟
ترتیب بین مرجحات نزاعی است بین مرحوم شیخ و محکی از وحید بهبهانی و مرحوم آخوند. برخی مثل مرحوم آخوند ترتیب بین مرجحات را منکرند و این طور نیست که مرجحات صدوری یا جهت صدور یا مضمونی با یکدیگر متفاوت باشند و برخی بر دیگری مقدم شوند. ایشان فرموده‌اند همه مرجحات (چه صدوری و چه جهتی) به یک چیز برمی‌گردند و آن هم ترجیح صدور یک روایت و حجیت آن است یعنی شارع ما را به صدور یکی از دو خبر متعبد کرده است لذا مرجح جهتی مثل مخالفت با عامه با مرجح صدوری مثل «اوثقیت» تفاوتی در ملاک و مناط ترجیح ندارند و همه آنها به ملاک تعبد به صدور هستند چون اصل در متعارضین تساقط است و اگر شارع به ترجیح امر کرده است معنایش بنای بر صدور و حجیت روایت دارای مزیت و ترجیح است. در مقابل ایشان برخی مثل وحید بهبهانی و محقق رشتی معتقدند مرجحات جهتی بر مرجحات صدوری مقدمند عکس آن چه در مقبوله مذکور بود و لذا خبر مخالف عامه بر خبر معارضش مقدم است حتی اگر راوی خبر معارض «اوثق» و «اعدل» و … باشد. مرحوم شیخ هم فرموده‌اند مرجحات صدوری بر سایر مرجحات مقدمند مثل همان چه در مقبوله مذکور بود.
مرحوم آخوند فرموده‌اند اگر تعدی از مرجحات منصوص را بپذیریم ترتیب معنا ندارد چون ملاک مطلق مرجح است و هیچ کدام از مرجحات خصوصیتی ندارد و به همان نکته‌ای که از مرجحات منصوص تعدی شده است بین اینکه در یک خبر مرجح صدوری باشد و در خبر دیگر مرجح جهتی باشد تفاوتی نیست. اگر تعدی از مرجحات منصوص را نپذیریم ترتیب بین مرجحات وجهی دارد چون مرجحات تعبدی‌اند و ترتیب آنها همان است که در نصوص آمده است اما این وجه هم ناتمام است چون مهم‌ترین دلیل بر مرجحات مقبوله و مرفوعه است و اگر چه در آنها مرجحات به صورت ترتیبی آمده‌اند اما محتمل است این روایات در صدد بیان اصل ترجیح به این مرجحات باشند نه ترتیب آنها و شاهد آن هم این است که اگر این روایت مثبت ترتیب باشد باید اطلاق تمام روایاتی که مشتمل بر مرجح واحدند مقید شود و این بعید است. علاوه که اکتفای به بیان مرجح واحد در این روایات خود نشانه عدم وجود ترتیب بین آنها ست و آنچه مهم است مطلق مرجح است. مرحوم آخوند سپس به کلام مرحوم وحید بهبهانی اشاره کرده‌اند و فرموده‌اند مختار ایشان بدون دلیل است همان طور که کلام مرحوم شیخ بدون دلیل است.
استدلال مرحوم شیخ این است که در مقبوله مرجحات صدوری قبل از مرجحات جهتی آمده است و صفات راوی و شهرت و موافقت با کتاب قبل از مخالفت با عامه مذکور است. خود مرحوم شیخ اشکالی را مطرح کرده‌اند که اصل صدور متعارضین است و تا جایی که ممکن است باید تعبد به صدور فرض شود مثل دو خبر متعارض که یکی ظاهر است و دیگری اظهر که ابتداء تعبد به صدور هر دو اعمال می‌شود و بین آنها به حمل ظاهر بر اظهر جمع می‌شود لذا قاعدتا باید مرجح جهتی بر مرجح صدوری مقدم باشد و بر صدور هر دو روایت بنا گذاشت و با حمل یکی بر تقیه بین آنها جمع کرد در حالی که مقتضای حرف شیخ این است که ابتدائا باید مرجحات صدوری را اعمال کرد و در صورت وجود آن بر صدور یک روایت و عدم صدور دیگری حکم کرد. این اشکال موافق با مختار وحید بهبهانی و محقق رشتی است.
ایشان از اشکال جواب داده‌اند که تعبد به صدور روایتی که بر تقیه حمل شود بی‌معنا ست. اینکه شارع مکلف را به صدور تقیه‌ای روایت متعبد کند لغو و بیهوده است چون اثر عملی بر آن مترتب نیست و معنای آن الغای خبر است در حالی که تعبد به صدور به لحاظ اثر عملی آن است.
مرحوم آخوند فرموده‌اند اگر مرجحات منصوص خصوصیتی ندارند و مثل شیخ به تعدی از آنها معتقد شد رعایت ترتیب بین آنها بی‌معنا ست و ملاک اقربیت به واقع یا قوت ظن است. خصوصا که شیخ خودش پذیرفت با حمل بر تقیه تعبد به صدور لغو است و این یعنی برگشت مرجحات جهتی هم به مرجحات صدوری است و قول به وجود ترتیب بین آنها مثل قول به تقدیم برخی مرجحات صدوری بر برخی مرجحات صدوری دیگر است.
عرض ما این است که مرحوم شیخ اگر چه به تعدی از مرجحات منصوص معتقدند اما این تعدی بر اساس مفاد روایات است و لذا باید همان ترتیبی که در روایات مذکور است رعایت شود و در روایات مرجحات سندی بر مرجحات جهتی مقدمند. اشکال نشود که اگر ملاک اقربیت به واقع یا قوت ظن است ترتیب بی‌معنا ست و ممکن است مرجح جهتی نسبت به مرجح صدوری موجب اقربیت به واقع یا قوت ظن باشد و لذا مرحوم شیخ سعی کردند برای تقدیم روایتی که راوی آن «افقه» است بر روایت مشهور وجهی ذکر کنند. تعدی از مرجحات منصوص به معنای عدم لحاظ روایات نیست. بله اگر جایی احراز شد روایتی اقرب به واقع است یا ظن به آن قوت بیشتری دارد این ترتیب رعایت نمی‌شود اما اگر احراز نشود باید ترتیب این مرجحات رعایت شود. به عبارت دیگر اگر چه از نظر مرحوم شیخ ملاک مرجحات اقربیت به واقع یا قوت ظن است و لذا به غیر مرجحات منصوص هم تعدی کردند اما فقط در مواردی که وجود یا عدم این علت احراز شود باید مطابق علت عمل کرد ولی در مواردی که احراز نشود باید به همانچه در روایت آمده است متعبد بود.
اینکه مرحوم آخوند فرمودند تخصیص اطلاق روایات متعدد با یک روایت بعید است حرف عجیبی است و در فقه بسیار اتفاق می‌افتد که روایت واحد مخصص و مقید روایات متعدد است نتیجه اینکه کلام مرحوم آخوند در رد کلام شیخ ناتمام است.
مرحوم محقق رشتی به شیخ اشکالی مطرح کرده است و از حرف مرحوم شیخ تعجب کرده‌اند و فرموده‌اند اصلا تقدیم مرجحات صدوری بر مرجحات جهتی بی‌معنا و غیر معقول است و توضیح آن خواهد آمد.
۱۲ تیر ۱۳۹۸
مرحوم شیخ گفتند مرجحات صدوری بر مرجحات جهتی و مضمونی مقدم است و ما دلیل آن را ظاهر روایات بیان کردیم و به نکته‌ای که در کلام مرحوم نایینی در تقریر کلام شیخ آمده است استدلال نکردیم. مرحوم نایینی دلیل شیخ را این طور بیان کرده است که چون جهت صدور متوقف و متفرع بر اصل صدور است مرجحات صدوری مقدم است و این صرفا یک وجه استحسانی است که دلیلی ندارد و همان طور که مرحوم آخوند گفتند بحث در تعبد به صدور است که ممکن است بر اساس جهت صدور باشد یعنی خود مرجحات جهتی ملاک تعبد باشند.
مرحوم آخوند فرمودند همه مرجحات در حقیقت مرجح صدوری هستند و ترتیب بین آنها معنا ندارد و اما اینکه گفته شده ظاهر روایات ترتیب و تقدیم مرجحات صدوری بر مرجحات مضمونی است ایشان قبلا گفتند این روایات در صدد بیان اصل ترجیح‌اند و لذا از آنها نمی‌توان ترتیب را استفاده کرد علاوه که قبلا هم گفتیم مقبوله عمر بن حنظله صورتی که یک روایت موافق با کتاب باشد و دیگری موافق با کتاب نباشد و مخالف با عامه باشد را شامل نیست و لذا نمی‌توان بین آنها ترتیبی استفاده کرد.
عرض ما این است که بله اگر چه همه مرجحات مرجح صدوری‌اند اما چه اشکالی دارد که شارع برخی از مرجحات را بر دیگری مقدم کند؟ در روایت قطب هم ترتیب بین مرجحات ذکر شده است همان طور که در روایت مقبوله هم ذکر شده است و لذا این اشکال به مرحوم شیخ وارد نیست.
مرحوم محقق رشتی به شیخ اشکالی مطرح کرده‌اند که شما فرمودید تعبد به صدور به روایت تقیه‌ای لغو و بیهوده است و بر این اساس مرجح صدوری را بر مرجح جهتی مقدم دانستید و فرمودید بر اساس مرجحات صدوری باید به عدم صدور یک روایت حکم کرد نه اینکه بر صدور هر دو روایت بنا گذاشت و یکی را بر تقیه حمل کرد اما خودتان در جایی که هر دو روایت در مرجحات صدوری برابرند روایت موافق با عامه را بر تقیه حمل می‌کنید اگر تعبد به صدور روایت تقیه‌ای لغو است در هر دو صورت باید لغو باشد. چطور ممکن است تعبد به صدور تقیه‌ای یکی از دو خبر متخالف لغو و ناممکن است اما تبعد به صدور تقیه‌ای یکی از دو خبر متکافئ ممکن است؟
سپس گفته‌اند اصلا با وجود مرجح جهتی تعبد به مجرح صدوری غیر معقول است و عقلا ترجیح به مرجحات جهتی مقدم است چون تعبد به خبری که مرجح جهتی ندارد و موافق عامه است معقول نیست چون خبر موافق عامه یا صادر نشده یا تقیه‌ای صادر شده است و در هر صورت تعبد به صدور آن معنا ندارد و لذا معنا ندارد ابتدائا مرجحات صدوری اعمال شود. در جایی که یک خبر موافق با عامه است و یک خبر مخالف با آنان، تعبد به صدور خبر موافق با عامه ممکن نیست هر چند مرجحات صدوری هم داشته باشد.
سپس مطلب دیگری فرموده‌اند که در حقیقت اشکال سومی است و آن اینکه اطلاق روایات مقتضی اعمال مرجح جهتی است حتی اگر روایت معارض مرجح صدوری هم داشته باشد که قاعدتا منظورشان روایات مشتمل بر ترجیح به مخالفت با عامه غیر از مقبوله عمر بن حنظله است.
مرحوم آخوند از شیخ دفاع کرده‌اند (و حق هم با مرحوم آخوند است) و گفته‌اند اینکه مرحوم شیخ در فرض برابری دو روایت از حیث مرجحات صدوری روایت موافق عامه را بر تقیه حمل کرده‌اند به این معنا نیست که هر دو خبر حجیت فعلی دارند و هر دو روایت تعبد بالفعل به صدور دارند تا اشکال شود که ایشان گفتند تعبد به صدور تقیه‌ای روایت بی معنا ست و این نقض به کلام شیخ باشد بلکه منظورشان این است که اطلاق دلیل حجیت نسبت به هر دو مساوی است (هر چند به سبب تعارض هیچ کدام حجت نیستند) چون اطلاق دلیل حجیت متکافئین در اصل صدور را شامل است نوبت به مرجح جهتی می‌رسد نه اینکه در فرض تکافو هر دو خبر شارع ما را بالفعل به صدور هر دو خبر متعبد کرده است و اینکه هم خبر موافق عامه و هم خبر مخالف عامه هر دو صادر شده‌اند و خبر موافق عامه بر تقیه حمل شود تا این اشکال به کلام شیخ وارد باشد بلکه منظور ایشان از تکافو، تساوی هر دو خبر در اندراج در اطلاق ادله حجیت است. شارع بیش از یک تعبد بالفعل به صدور ندارد و تعبد به صدور تکافئین بالفعل نیست بلکه به لحاظ مقتضی و اطلاق دلیل است یعنی دلیل قصوری از شمول هر دو ندارد هر چند تعارض مانع فعلیت حجیت است لذا اشکال از مرحوم رشتی عجیب است و چطور ایشان تصور کرده است منظور شیخ در فرض تکافو جعل حجیت بالفعل هر دو متعارض در عرض واحد است تا این اشکال را مطرح کند بطلان این حرف روشن است و منظور شیخ این نیست بلکه منظور ایشان تساوی اندراج دو خبر متعارض در اطلاق دلیل حجیت است اما بالفعل هیچ کدام حجت نیستند چون ترجیح بلامرجح است. شیخ گفتند در جایی که یک خبر مرجح صدوری داشته باشد فقط همان خبر حجیت بالفعل دارد و خبر دیگر حجیت ندارد حتی اگر مخالف با عامه باشد نه اینکه حجیت دارد و باید مرجح جهتی اعمال شود و اینکه اگر در مرجحات صدور برابر بودند به سراغ مرجح جهتی می‌رویم منظور این نیست که هر دو روایت تعبد بالفعل به صدور دارند بلکه یعنی در مرجحات صدوری برابرند و بر اساس مرجح جهتی یکی را مقدم می‌کنیم یعنی فقط همان تعبد به صدور دارد و گرنه تعبد بالفعل به صدور هر دو اصلا غیر معقول است.
و اما اینکه ایشان فرمود اصلا تعبد به مرجح صدوری مقدم بر مرجح جهت صدور معقول نیست چون تعبد به روایت موافق عامه اصلا ممکن نیست چون یا اصلا صادر نشده است یا تقیه‌ای صادر شده است. مرحوم آخوند اشکال کرده‌اند که امر فقط دائر بین این دو احتمال نیست بلکه ممکن است برای بیان حکم واقعی صادر شده باشد این طور نیست که اگر روایتی موافق با عامه بود حتما یا دروغ است یا تقیه‌ای است بلکه ممکن است بیان حکم واقعی باشد. روایات موافق با عامه که صادر شده‌اند و در مقام بیان حکم واقعی‌اند کم نیستند بله اگر خبر معارض هم در صدور و هم در جهت صدور و هم دلالت قطعی باشد روایت مقابل که موافق عامه است یا صادر نشده یا تقیه‌ای صادر شده است.
درست است که مرحوم آخوند خودشان قبلا گفتند موافقت با عامه از مرجحات نیست بلکه از باب تمییز حجت از غیر حجت است به این معنا بود که اصل عدم تقیه در خبر موافق عامه جاری نیست نه اینکه خبر موافق عامه یا صادر نشده یا تقیه‌ای صادر شده است. ما حجت بر عدم صدور تقیه‌ای آن نداریم نه اینکه تقیه‌ای صادر شده است. ایشان فرمودند در جایی که یک خبر مخالف با عامه است و خبر معارض موافق با عامه است دلیلی بر حجیت خبر موافق با عامه نداریم نه اینکه تعبد به خبر موافق عامه معقول نیست که مرحوم محقق رشتی فرمودند.
مرحوم آخوند در ادامه فرموده‌اند اینکه گفتیم مرجحات همه در عرض همند و برگشت همه آنها به مرجحات صدوری است با قطع نظر این است که در برخی موارد ممکن است مرجح جهتی از باب جمع عرفی بر مرجح صدوری مقدم شود چرا که احتمال وجود توریه در روایت مخالف عامه وجود ندارد و احتمال توریه در خبر موافق عامه هست و از باب جمع بین اظهر و ظاهر یا جمع بین خبری که در آن احتمال اراده خلاف ظاهر وجود ندارد در مقابل خبری که احتمال خلاف ظاهر در آن وجود دارد مرجح جهتی بر مرجح صدوری مقدم باشد و بعد هم این را انکار کرده‌اند و فرموده‌اند این طور نیست که احتمال توریه موجب جمع عرفی و تقدیم یک خبر بر دیگری باشد.