سه شنبه, ۲۷ مهر ۱۴۰۰
مرحوم آخوند فرموده‌اند مساله مقدمه واجب، بحث اصولی است و جزو مباحث عقلی است و اینکه آیا عقل وجوب مقدمه را درک می‌کند؟ نه لفظی هر چند از کلام صاحب معالم استفاده می‌شود که ایشان مساله را جزو مباحث الفاظ دانسته‌اند و نزاع را در دلالت لفظ تصویر کرده‌اند. مرحوم آخوند در ادامه تعلیلی را ذکر کرده‌اند «ضروره أنه إذا کان نفس الملازمه بین وجوب الشیء و وجوب مقدمته ثبوتا محل الإشکال فلا مجال لتحریر النزاع فی الإثبات و الدلاله علیها بإحدى الدلالات الثلاث کما لا یخفى» که معمولا آن را به عنوان تعلیل عقلی بودن مساله به حساب آورده‌اند و اینکه تا وقتی مساله از نظر ثبوتی و با قطع نظر از دلالات لفظی محل اشکال است و جای بحث دارد، نوبت به بحث اثباتی و دلالی نمی‌رسد و بعد هم به ایشان اشکال کرده‌اند که بحث از دلالت بر روشن بودن مساله در مرحله ثبوت توقف ندارد و لذا امر از نظر عقلی بر وجوب دلالت ندارد اما بحث از دلالت آن بر وجوب جا دارد.
اگر کلام آخوند را این طور معنا کنیم این اشکال به بیان ایشان وارد است اما به نظر ما این بیان آخوند تعلیل برای عقلی بودن مساله نیست بلکه تعلیل برای برداشت ایشان از کلام صاحب معالم است.
ایشان در ابتداء فرمودند شاید از کلام صاحب معالم استفاده شود که ایشان بحث وجوب مقدمه را بحث لفظی دانسته‌اند و در اینجا برای این برداشت از کلام صاحب معالم تعلیل ذکر کرده‌اند نه برای عقلی بودن مساله. ایشان می‌فرمایند وقتی صاحب معالم برای انتفای وجوب مقدمه به انتفای دلالات سه گانه استدلال کرده است نشان می‌دهد از نظرش، نزاع لفظی است چرا که اگر بحث عقلی بود، نبودِ دلالات سه گانه به معنای عدمِ وجوبِ مقدمه نبود چون عدمِ دلالاتِ سه گانه لفظی اعم از عدمِ وجودِ ملازمه عقلی است و ممکن است ملازمه عقلی وجود داشته باشد در حالی که دلالت لفظی وجود نداشته باشد.
در جلسه قبل گفتیم لزوم عقلی مقدمه، محل شک و نزاع نیست همان طور که عقل مکلف را در ترک مقدمه و ترک واجب به سبب عدم انجام مقدمه، معذور نمی‌داند همان طور که در عدم وجوب مستقل اصلی مقدمات بحثی نیست، پس نزاع عقلی در این مساله چیست؟ نزاع در اینجا در وجوب غیر استقلالی و تبعی مقدمه بر اساس حکم عقل است و غفلت از این نکته موجب شده است کلام صاحب فصول در اینجا درک نشود و به ایشان اشکال شود. مرحوم آخوند به وجوب مطلق مقدمه معتقد است در مقابل صاحب فصول که به وجوب مقدمه موصله معتقد است و برخی اشکالات مرحوم آخوند به صاحب فصول مبتنی بر غفلت از همین نکته است که وجوب مقدمه یک وجوب تبعی و غیر استقلالی است. مثلا مرحوم آخوند به صاحب فصول اشکال کرده‌اند که وجوب مقدمه موصله مستلزم دور است و اینکه همان طور که وجوب مقدمه بر وجوب ذی المقدمه متوقف است وجوب ذی المقدمه هم بر وجوب مقدمه متوقف باشد چون مقدمه به قید ایصال یعنی خود ایصال به ذی المقدمه قید در مقدمه است و باید وجوب غیری داشته باشد و این غفلت از این نکته است که حقیقت وجوب مقدمه، وجوب برای رسیدن به واجب نفسی است و معنا ندارد وجوب ذی المقدمه وجوب غیری باشد و ذی المقدمه وجوب نفسی دارد نه اینکه وجوبش برای غیر و رسیدن به مقدمه باشد و توضیح بیشتر این مطلب خواهد آمد.
چهارشنبه, ۲۸ مهر ۱۴۰۰
بیان این نکته نسبت به آنچه در توجیه کلام آخوند گفتیم لازم است. ما «ضروره» که در کلام آخوند مذکور است را بیان علت استظهار ایشان از کلام صاحب معالم دانستیم نه علت برای عقلی بودن مساله اما برخی از حواشی این کلام آخوند را اشاره به اشکال شیخ به صاحب معالم دانسته‌اند.
مرحوم شیخ به صاحب معالم اشکال کرده است که بحث لغوی در جایی است که برای لفظ معنایی متصور است و از تعیین آن معنا بحث می‌کنند پس وضع لفظ نسبت به یک مفهوم مفروض است و موضوع له مردد بین دو یا چند چیز است در حالی که در مساله وجوب مقدمه، اصل ثبوت چنین معنا و مفهومی محل اشکال است نه اینکه اصل مفهوم و معنا مفروض است و خصوصیات آن مردد باشد.
با قطع نظر از اینکه مرحوم آخوند به این کلام شیخ ناظر است یا نه، اشکال مرحوم شیخ ناتمام است و این طور نیست که بحث لفظی در جایی باشد که وجود معنا مفروض باشد و در تعیین و خصوصیات آن اختلاف باشد علاوه که اگر هم بحث لفظی متوقف بر مفروض بودن دلالت لفظ بر معنایی باشد در اینجا هم می‌توان گفت بحث از این است که آیا امر که دلالتش بر وجوب متعلق مفروض است بر وجوب مقدمه هم دلالت دارد یا نه؟
در هر حال به نظر ما کلام مرحوم آخوند همان است که ما توضیح دادیم و این قسمت از کلام ایشان تعلیل برای استظهار ایشان از کلام صاحب معالم است.