یکی از مباحث مهم فقه بحث شهادات است. شهادت یکی از حجج مهم باب قضاء است و البته اعتبار آن به باب قضاء محدود نیست و اگر چه در ضمن کتاب قضاء از بینه و شهادت هم بحث می‌شود اما وجود مباحث اختصاصی باعث شده است که در کلمات فقهاء به عنوان کتاب مستقلی مطرح شود.
قبل از شروع بحث باید در مورد تنظیم مسائل این بحث صحبت کنیم تا از بهم ریختگی و سردرگمی جلوگیری شود. در کتاب قضاء در کلمات همه علماء بی نظمی وجود داشت و تنها کتابی که مسائل قضاء را به صورت منظم دسته بندی کرده بود و بر اساس منطق به مسائل مختلف قضاء پرداخته بود کتاب القضاء محقق کنی بود و ما هم بر اساس تعریف و ارکان قضاء تقسیم بندی دیگری ارائه کردیم.
همان بهم ریختگی و تشتت در ذکر مسائل در کتاب شهادات هم وجود دارد و منظم‌ترین کتابی که در این باب وجود دارد به نظر ما شرائع محقق است هر چند آن هم دچار نواقصی است.
مرحوم محقق همه فقه را به چهار قسمت عبادات، عقود، ایقاعات و احکام تقسیم کرده است و در ضمن باب احکام به چند کتاب اشاره کرده است از جمله آنها کتاب قضاء، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص، ارث و …
ایشان در کتاب شهادات، پنج بحث اصلی مطرح کرده است و مسائل را بر اساس آنها منظم کرده است:
اول: صفات الشهود (مسائل مرتبط به شاهد را در ذیل این عنوان ذکر کرده است)
دوم: ما به یصیر شاهدا (مسائل مرتبط با خود شهادت را در ذیل این عنوان ذکر کرده است)
سوم: اقسام الحقوق (حق را به حقوق آدمی و حقوق خدا تقسیم کرده است و مسائل مرتبط با اعتبار شهادت در هر کدام را در ذیل این عنوان مطرح کرده است)
چهارم: الشهاده علی الشهاده (مسائل مرتبط با شهادت فرع را اینجا مطرح کرده است)
پنجم: اللواحق (خود لواحق را به دو قسم تقسیم کرده است یکی لزوم توارد شهادت شهود بر امر واحد است و دیگری طوارئ است یعنی اموری که بعد از شهادت طارئ می‌شوند مثل اینکه شاهد بعد از ادای شهادت و قبل از حکم قاضی بمیرد و یا مثلا بعد از شهادت فاسق بشود و …)
ایشان در ضمن هر کدام از این موارد مسائل و فروعی را مطرح کرده است (تفاوت بین مسائل و فروع در کلمات محقق این است که فروع از موارد مترتب بر همان مساله آخر است که فروع بعد از آن ذکر شده است و البته برخی معتقد بودند مسائل همان امور فقه متلقاه است بر خلاف فروع که مسائلی است استنباطی است که در اثر گسترش فقه پدید آمده است). ما قصد نداریم نظم محقق را تغییر بدهیم اما به نظر ما پنج بحث ایشان قابل تقلیل به سه بحث است و دو بحث آخر در مباحث اول قابل ادغام است که توضیح آن خواهد آمد.
دوشنبه ۳ مهر ۱۴۰۲
گفتیم مرحوم محقق مباحث کتاب شهادات را بر اساس پنج فصل تنظیم کرده است. از نظر ما اگر چه این نظم فی الجمله منطقی است اما می‌توان آن را به سه فصل کاهش داد:
فصل اول: شاهد و امور و صفات معتبر در آن مثل اینکه بالغ و عادل و عاقل باشد، مرد باشد و …
فصل دوم: شهادت و امور معتبر در آن مثل اینکه باید مبنی بر جزم باشد، مبنی بر حس باشد، تحمل شهادت، ادای شهادت و …
فصل سوم: مشهود و امور معتبر در آن مثل اینکه مشهود حقوق آدمی باشد یا حق الله و …
و از نظر منطقی مباحث مرتبط با خود شهادت باید در ابتداء ذکر شود و بعد شروط شاهد و بعد مشهود اما ما به خاطر رعایت ترتیب محقق، بر اساس همان مباحث ایشان مشی خواهیم کرد.
بحث شهادت بر شهادت یا همان شهادت فرع هم داخل در همان فصل سوم و مشهود است، یعنی مشهود گاهی ملکیت زید است و گاهی شهادت بر ملکیت زید است و به تعبیر دیگر مشهود گاهی مستقیما مورد شهادت واقع می‌شود و گاهی با واسطه مورد شهادت است.
قسم اول از لواحق هم که بحث توارد شهادات بر امر واحد است، داخل در همان فصل سوم و مشهود است چون در اموری که شاهد متعدد معتبر باشد، قوام تعدد شهادت به این است که مشهود واحد باشد و گرنه تعدد شاهد نخواهد بود. پس در حقیقت لزوم توارد شهادات بر امر واحد عبارت دیگری از لزوم تعدد شاهد است که تعدد شاهد هم بر اساس مشهود است.
قسم دوم از لواحق هم که بحث طوارئ است که بین ادای شهادت و حکم اتفاق می‌افتند متفاوتند. برخی مرتبط با مباحث شرایط شاهد است مثلا عدالت که شرط است آیا از زمان تحمل تا زمان حکم شرط است یا صرفا در زمان اداء شرط است و … و همین طور مساله اشتراط حیات و ایمان و عدم رجوع شاهد و …، و برخی دیگر جزو مباحث مشهود است مثل شهادت بر طلاق. و البته روشن است که امور مختلف را می‌توان به اعتبارات مختلف در ضمن هر کدام از مباحث بالا قرار داد و در نظم دهی رعایت بیشترین تناسب ملاک است.